39 гадоў таму, 26 красавіка 1986 года, адбылася катастрофа на Чарнобыльскай АЭС. У той ці іншай меры яе наступствы закранулі многія краіны Еўропы, але ў найбольшай ступені пацярпела Беларусь.
Чарнобыльская атамная электрастанцыя (ЧАЭС) размешчана на тэрыторыі Украіны, за 18 км ад горада Чарнобыль, за 150 км ад Кіева і за 16 км ад мяжы Беларусі. У 80-е гады XX стагоддзі гэта была самая магутная ў СССР атамная электрастанцыя.
Кароткая гісторыя аварыі
Чацвёрты энергаблок ЧАЭС быў запушчаны ў прамысловую эксплуатацыю ў снежні 1983 года. На 25 красавіка 1986 года на ЧАЭС было намечана правядзенне праектных іспытаў адной з сістэм забеспячэння бяспекі на чацвёртым энергаблоку, пасля чаго рэактар планавалася спыніць для правядзення планавых рамонтных работ. З-за дыспетчарскіх абмежаванняў спыненне рэактара некалькі разоў адкладалася, што выклікала пэўныя цяжкасці з кіраваннем магутнасцю рэактара. 26 красавіка ў 1 гадзіну 24 хвіліны адбыўся некантралюемы рост магутнасці, які прывёў да выбухаў і разбурэння значнай часткі рэактарнай устаноўкі. У розных памяшканнях і на даху пачаўся пажар.
У выніку аварыі ў атмасферу быў выкінуты практычна ўвесь спектр радыёнуклідаў, якія назапасіліся ў рэактары да моманту выбуху, у тым ліку ёду-131 (перыяд паўраспаду 8 дзён), цэзія-134 (перыяд паўраспаду 2 гады), цэзія-137 (перыяд паўраспаду 30 гадоў), стронцыя-90 (перыяд паўраспаду 28-29 гадоў). У першыя тыдні пасля аварыі асаблівую небяспеку для людзей уяўляў радыеактыўны ёд, ізатопы якога, паступіўшы ў арганізм, канцэнтруюцца ў шчытападобнай залозе і выклікаюць яе апрамяненне. У доўгатэрміновым плане асноўным дозаўтваральным радыенуклідам на большай частцы Чарнобыльскага следу з'явіўся цэзій-137. Аналіз радыёактыўнага забруджвання тэрыторыі Еўропы цэзіем-137 паказвае, што каля 35% чарнобыльскіх выпадзенняў радыёцэзія на еўрапейскім кантыненце знаходзіцца на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, таму наступствы Чарнобыля для Беларусі вызначаны як нацыянальнае экалагічнае бедства.
За пасляаварыйны перыяд плошча забруджанай тэрыторыі рэспублікі па цэзію-137 зменшылася амаль у два разы - з 23% да 12,3%.
Па стане на 1 студзеня 2025 года тэрыторыя ляснога фонду, аднесеная да зон радыёактыўнага забруджвання, складае 1203,0 тыс. га (13,91% ад агульнай плошчы). Асноўная доля забруджаных радыёнуклідамі лясоў знаходзіцца ў распараджэнні Міністэрства лясной гаспадаркі і Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя.
Паступова зніжаецца доза знешняга апрамянення насельніцтва ў сувязі з распадам цэзію-137, радыяцыйнае становішча паляпшаецца. Аднак яно працягвае заставацца напружаным на тэрыторыі Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалагічнага запаведніка. На яго долю з усіх радыёнуклідаў, што выпалі ў Беларусі, прыпала больш як 30 працэнтаў цэзію-137, 73 працэнты - стронцыю-90 і 97 працэнтаў - ізатопаў плутонію.
Забруджванне тэрыторыі Беларусі не было раўнамерным. На яго характар паўплывалі ў тым ліку асаблівасці метэаралагічных умоў з 26 красавіка па 10 мая 1986 года. У выніку ў Беларусі вылучылася некалькі асноўных плям. Першая - 30-кіламетровая зона вакол станцыі, дзе ўзроўні забруджвання глебы цэзіем-137 былі надзвычай высокія. Затым так званы паўночна-заходні след, да якога адносяцца паўднёвая і паўднёва-заходняя частка Гомельскай вобласці, цэнтральныя часткі Брэсцкай, Гродзенскай і Мінскай абласцей. Узроўні забруджвання ў гэтым следзе істотна ніжэйшыя, чым у блізкай зоне Чарнобыльскай АЭС. Трэцяя пляма знаходзілася на поўначы Гомельскай і цэнтральнай частцы Магілёўскай абласцей.
З першых дзён пасля катастрофы на ЧАЭС урад Беларусі пачаў праводзіць мерапрыемствы, накіраваныя на абарону насельніцтва, якое пражывае ў непасрэднай блізкасці да станцыі. Адразу пасля аварыі было прынята рашэнне аб эвакуацыі насельніцтва з тэрыторыі, дзе магутнасць экспазіцыйнай дозы перавышала 25 мР/г (тэрыторыя прыблізна ў радыусе 10 км ад ЧАЭС).
Населеныя пункты, размешчаныя ў зонах радыеактыўнага забруджвання
Чарнобыльская катастрофа закранула значную частку Беларусі. У зоне забруджвання апынулася 3678 населеных пунктаў, у якіх пражывалі 2200000 чалавек; 479 населеных пунктаў спынілі існаванне.
З пацярпелых ад чарнобыльскай катастрофы тэрыторый былі адселены 137,7 тыс. чалавек, з якіх 75 працэнтаў - жыхары Гомельскай вобласці. Адначасова з эвакуацыяй і арганізаваным перасяленнем самастойна пакінулі тэрыторыі радыеактыўнага забруджвання каля 330 тыс. чалавек.
За перыяд, які прайшоў пасля аварыі, у Беларусі ўдалося скараціць спіс населеных пунктаў, якія пацярпелі ад катастрофы на ЧАЭС. Пералік населеных пунктаў і аб'ектаў, якія адносяцца да зон радыёактыўнага забруджвання, згодна з заканадаўствам пераглядаецца раз у 5 гадоў і карэкціруецца ў залежнасці ад змянення радыяцыйнага становішча, у тым ліку з улікам даных удакладняючага радыёлагічнага абследавання населеных пунктаў.
Цяпер у зонах радыёактыўнага забруджвання размешчана 1859 населеных пунктаў, у якіх пражываюць амаль 930 тыс. чалавек, у тым ліку 181 тыс. дзяцей. Гэта тэрыторыі Гомельскай, Магілёўскай, Мінскай, Брэсцкай і Гродзенскай абласцей. Паводле даных на канец 2024 года, у абсалютнай большасці пацярпелых раёнаў назіраюцца ўстойліва станоўчыя тэндэнцыі ў сацыяльна-эканамічным развіцці. Яны працуюць рэнтабельна, забяспечваюць рост аб'ёмаў вытворчасці ў прамысловасці і сельскай гаспадарцы.
Зоны эвакуацыі і адсялення
На тэрыторыях Беларусі, дзе ў выніку аварыі на ЧАЭС аказалася немагчымым пражыванне насельніцтва, склаліся асаблівыя зоны - эвакуацыі (адчужэння) і адсялення.
Беларускі сектар зоны эвакуацыі (адчужэння) уяўляе сабой тэрыторыю плошчай 1,7 тыс. кв. км. Насельніцтва, якое тут пражывала, было эвакуіравана ў 1986 годзе. Тады ж землі на гэтай тэрыторыі былі выведзены з гаспадарчага карыстання. У 1988 годзе тут створаны Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалагічны запаведнік (ПДРЭЗ). Гэта адзіны ў свеце радыяцыйна-экалагічны запаведнік. Ён размясціўся ў беларускай частцы зоны адчужэння на тэрыторыі трох раёнаў Гомельскай вобласці, якія найбольш пацярпелі ад аварыі: Брагінскага, Нараўлянскага і Хойніцкага. Па даручэнні Прэзідэнта Беларусі ў запаведніку стварылі эксперыментальную базу. Гэта жывёлагадоўчая ферма, вопытны пладовы сад, пчолапасекі, гадавальнікі для вырошчвання пасадачнага матэрыялу, участкі па дрэваапрацоўцы.
Зоны адчужэння і адсялення размеркаваны на тэрыторыі 13 раёнаў Гомельскай і Магілёўскай абласцей. На тэрыторыях зон эвакуацыі (адчужэння) і адсялення дзейнічае асаблівы прававы рэжым з мэтай прадухілення несанкцыянаванага пранікнення грамадзян і транспартных сродкаў, некантралюемага вывазу грузаў, спынення фактаў браканьерства, збору дароў лесу. Асноўныя падыходы да зместу гэтых зон сфармуляваны ў канцэпцыі зместу зон адчужэння і адсялення. У адрозненне ад зоны адчужэння на тэрыторыі зоны адсялення вядзецца строга абмежаваная гаспадарчая дзейнасць, звязаная з падтрыманнем у належным стане дарог, ліній электраперадачы і іншых аб'ектаў, якія маюць інфраструктурнае значэнне.
Дзейнасць у сферы функцыянавання тэрыторый радыёактыўнага забруджвання рэгулюецца са студзеня 2023 года Дзяржатамнаглядам.
Сістэма радыяцыйнага маніторынгу і кантролю ў Беларусі
У Рэспубліцы Беларусь створана і функцыянуе сістэма радыяцыйнага маніторынгу, якая ўвайшла ў нацыянальную сістэму маніторынгу навакольнага асяроддзя. У яе склад уваходзіць шырокая сетка пунктаў назіранняў і акрэдытаваных лабараторый. Асноўныя аб'екты маніторынгу - атмасфернае паветра, глеба, паверхневыя і падземныя воды.
На рэспубліканскім узроўні кантроль радыеактыўнага забруджвання забяспечваюць Міністэрства па надзвычайных сітуацыях, Міністэрства аховы здароўя, Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя, Дзяржаўны камітэт па стандартызацыі.
Згодна з дадзенымі Дзяржатамнагляду, сетка пастаяннага маніторынгу навакольнага асяроддзя Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя ўключае 120 пунктаў радыяцыйнага маніторынгу, у тым ліку 38 рэперных пляцовак і 14 ландшафтна-геахімічных палігонаў, на якіх праводзіцца адбор проб глебы. У адпаведнасці з патрабаваннямі дзейнiчаючага заканадаўства ў Рэспубліцы Беларусь забараняюцца вытворчасць і рэалізацыя прадукцыі, утрыманне радыёнуклідаў у якой перавышае дапушчальныя ўзроўні. З мэтай забеспячэння выканання гэтага патрабавання ў рэспубліцы створана і эфектыўна дзейнічае сістэма радыяцыйнага кантролю харчовых прадуктаў, харчовай і сельскагаспадарчай сыравіны, харчовай і іншай прадукцыі лесу, што вырабляюцца на забруджанай радыёнуклідамі тэрыторыі. Яе аснову складаюць ведамасныя сістэмы кантролю.
У рэспубліцы функцыянуе каля 1 тыс. падраздзяленняў радыяцыйнага кантролю арганізацый і прадпрыемстваў Міністэрства сельскай гаспадаркі і харчавання, Міністэрства лясной гаспадаркі, Міністэрства аховы здароўя, Беларускага рэспубліканскага таварыства спажывецкіх саюзаў, іншых міністэрстваў, суб'ектаў гаспадарання. Падраздзяленні радыяцыйнага кантролю Міністэрства аховы здароўя, Дзяржстандарта ажыццяўляюць адпаведныя наглядныя функцыі.
Сацыяльная абарона і аздараўленне пацярпелага насельніцтва
У Беларусі створаны дзяржаўны рэгістр асоб, якія падвергліся ўздзеянню радыяцыі з прычыны катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, іншых радыяцыйных аварый, а таксама Адзіны чарнобыльскі рэгістр Расіі і Беларусі. Асноўны напрамак дзяржаўнай сацыяльнай палітыкі ў дачыненні да грамадзян, якія пацярпелі ад катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, - аказанне дапамогі сацыяльна неабароненым катэгорыям насельніцтва, прадастаўленне льгот і кампенсацый, прадугледжаных законам Рэспублікі Беларусь "Аб сацыяльнай абароне грамадзян, якія пацярпелі ад катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, іншых радыяцыйных аварый".
Адной з найважнейшых задач з'яўляецца павышэнне эфектыўнасці і паляпшэнне якасці медыцынскага забеспячэння ўдзельнікаў ліквідацыі наступстваў аварыі, санаторна-курортнага лячэння і аздараўлення пацярпелага насельніцтва, асабліва дзяцей, якія пражываюць на забруджаных тэрыторыях. Асновай сістэмы медыцынскага забеспячэння з'яўляецца спецыяльная дыспансерызацыя пацярпелых ад чарнобыльскай катастрофы грамадзян, якая забяспечвае ранняе выяўленне захворванняў і своечасовае лячэнне, рэабілітацыю і правядзенне прафілактычных мерапрыемстваў. У рэспубліцы адкрыты новыя медыцынскія ўстановы, інстытуты, спецыялізаваныя клінікі і цэнтры. У 2003 годзе ў Гомелі пачаў працаваць пабудаваны пад патранажам Прэзідэнта Беларусі Аляксандра Лукашэнка Рэспубліканскі навукова-практычны цэнтр радыяцыйнай медыцыны і экалогіі чалавека. Адкрыццё цэнтра дазволіла істотна наблізіць медыцынскую дапамогу да рэгіёнаў, якія найбольш пацярпелі ад чарнобыльскай катастрофы.
Раённыя бальніцы пастаянна аснашчаюцца сучасным медыцынскім абсталяваннем, на базе медустаноў арганізавана ўкараненне сучасных тэхналогій дыягностыкі і лячэння пацярпелых грамадзян - тэлемедыцына, ЯМР-тамаграфія і інш. Адным з прыярытэтных аспектаў па захаванні і ўмацаванні здароўя дзяцей, якія пражываюць на забруджаных тэрыторыях, з'яўляецца рацыянальнае збалансаванае харчаванне. Усе навучэнцы агульнаадукацыйных устаноў, размешчаных на тэрыторыі радыёактыўнага забруджвання, забяспечваюцца бясплатным харчаваннем, якое прадастаўляецца па месцы навучання за кошт сродкаў, што выдзяляюцца на ліквідацыю наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС.
Важным складнікам у захаванні здароўя з'яўляецца санаторна-курортнае лячэнне і аздараўленне. У адпаведнасці з дзейнiчаючым заканадаўствам непаўналетнія дзеці, якія пражываюць на тэрыторыі радыёактыўнага забруджвання, дзеці, якія пражываюць на чыстай тэрыторыі і наведваюць школы, размешчаныя на забруджанай тэрыторыі, маюць права на бясплатнае санаторна-курортнае лячэнне або аздараўленне. Асаблівую ўвагу дзяржава ўдзяляе паляпшэнню матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння дзіцячых рэабілітацыйна-аздараўленчых цэнтраў, якіх у краіне 12. Дзякуючы маштабнай дзяржаўнай праграме санаторна-курортнае лячэнне і аздараўленне штогод атрымліваюць амаль 97 тыс. грамадзян з пацярпелых раёнаў, у тым ліку 87 тыс. дзяцей.
Ад рэабілітацыі да ўстойлівага сацыяльна-эканамічнага развіцця
Рэалізацыя мэтанакіраванай дзяржаўнай палітыкі ў сферы ліквідацыі наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС дазволіла вырашыць шэраг найважнейшых задач. Дзяржава прыняла значныя меры па вырашэнню радыяцыйна-экалагічных, медыцынскіх, сацыяльна-эканамічных і іншых праблем, звязаных з катастрофай на Чарнобыльскай АЭС. Асноўны інструмент для рэалізацыі дзяржаўнай палітыкі ў сферы пераадолення наступстваў чарнобыльскай катастрофы - дзяржаўныя праграмы. З 1990 года рэалізавана пяць дзяржаўных праграм па пераадоленні наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. Цяпер рэалізуецца шостая - на 2021-2025 гады. Асноўныя мэты праграм - сацыяльная абарона пацярпелага насельніцтва, забеспячэнне патрабаванняў радыяцыйнай бяспекі, паскоранае сацыяльна-эканамічнае развіццё і адраджэнне забруджаных радыёнуклідамі тэрыторый.
Разам з дзяржаўнымі праграмамі ліквідацыі наступстваў аварыі на ЧАЭС на працягу 39 гадоў у Беларусі рэалізоўваўся шэраг міжнародных праектаў. Вялікі ўклад у рэабілітацыю тэрыторый унесла выкананне праграм сумеснай дзейнасці па пераадоленні наступстваў чарнобыльскай катастрофы ў рамках Саюзнай дзяржавы. Выкананне саюзных чарнобыльскіх праграм ажыццяўляецца нараўне з дзяржаўнымі праграмамі Беларусі і Расіі.
Праграмы дазволілі ажыццявіць значныя капітальныя ўкладанні ў будаўніцтва і абсталяванне медыцынскіх аб'ектаў. Былі рэалізаваны пілотныя праекты адраснай рэабілітацыі гаспадарак на забруджаных радыенуклідамі тэрыторыях. У рамках гэтых праграм ішло станаўленне, развіццё і практычная адпрацоўка новых падыходаў вядзення інфармацыйнай работы па чарнобыльскай тэматыцы, створаны расійска-беларускі інфармацыйны цэнтр (РБІЦ) з аддзяленнямі ў Маскве і Мінску.
За 39-гадовы перыяд Беларусь прайшла шлях ад краіны-рэцыпіента гуманітарнай дапамогі да паўнапраўнага партнёра і краіны-эксперта, якая мае вопыт пераадолення наступстваў маштабнай тэхнагеннай катастрофы. Сёння Беларусь мае ўнікальны навукова-практычны вопыт у медыцыне і экалогіі, гатоўнасці да надзвычайных сітуацый, вытворчасці чыстых прадуктаў, рэкультывацыі зямель, лясоў і вяртанні іх у абарот.
